در نظام‌های مالیاتی سراسر دنیا، مالیات‌ها به‌طور کلی در دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند: مالیات مستقیم (مثل مالیات بر درآمد) و مالیات غیرمستقیم (مانند مالیات بر مصرف). مالیات بر مصرف همان مبلغی است که هنگام خرید یک کالا یا بهره‌برداری از یک خدمت، به‌طور غیرمستقیم از شما دریافت می‌شود. در حالی که مالیات‌های مستقیم مثل مالیات بر سود و عایدی سرمایه متناسب با میزان درآمد تعیین می‌شوند، مالیات بر مصرف زمانی اعمال می‌شود که مصرف واقعی رخ دهد.
گونه‌های مختلف مالیات بر مصرف
مالیات‌هایی که بر اساس میزان مصرف یا خرید کالاها و خدمات دریافت می‌شوند، در چند شکل رایج اعمال می‌گردند که در ادامه به معرفی هرکدام می‌پردازیم:
1. مالیات بر فروش
این نوع مالیات از فروشندگان خرد کالا یا خدمات دریافت می‌شود. در بسیاری از کشورها، این مالیات منبع درآمد قابل‌توجهی برای دولت‌ها محسوب می‌شود و حتی در برخی مناطق، دولت‌های محلی نیز می‌توانند مالیات‌های جداگانه‌ای به آن اضافه کنند. البته در برخی کشورها، اقلام اساسی مانند مواد غذایی اولیه از مالیات فروش معاف هستند. این مالیات در قالب اظهارنامه عملکرد هر ساله توسط سیستم هایی مانند برنامه سپیدار همکاران سیستم قابل تهیه است.
2. مالیات بر ارزش افزوده (VAT)
مالیات بر ارزش افزوده، در هر مرحله از زنجیره تأمین کالا یا خدمت – از تولید تا مصرف – محاسبه می‌شود. این مالیات بر اختلاف قیمت خرید و فروش کالا در هر مرحله استوار است. در بیش از 160 کشور جهان، از جمله ایران، VAT اعمال می‌شود؛ اما در برخی کشورها مثل آمریکا، این نوع مالیات رسمی وجود ندارد.
3. مالیات بر واردات
کالاهایی که از کشورهای دیگر وارد می‌شوند، معمولاً مشمول مالیات‌هایی تحت عنوان تعرفه یا حقوق ورودی هستند. این مالیات‌ها ممکن است روی مواد خام یا کالاهای نهایی اعمال شوند و با عوارض وارداتی متفاوت‌اند. در نهایت، این مالیات نیز نوعی مالیات بر مصرف به‌شمار می‌آید، چرا که مصرف‌کننده داخلی هزینه آن را پرداخت می‌کند.
4. مالیات‌های غیرمستقیم خاص
برخی از مالیات‌ها به‌صورت هدفمند روی محصولات خاصی مانند سیگار، الکل یا سوخت اعمال می‌شوند. این مالیات‌ها که گاه با عنوان «مالیات گناه» نیز شناخته می‌شوند، معمولاً با هدف کاهش مصرف کالاهای مضر وضع می‌گردند. با این حال، گاهی این مالیات‌ها ابزاری برای افزایش درآمد دولت از طریق بالا بردن نرخ مصرفی هستند.
مالیات بر مصرف چه نام‌های دیگری دارد؟
از آنجایی که مالیات بر مصرف می‌تواند در قالب‌های گوناگونی چون مالیات بر ارزش افزوده، مالیات فروش، تعرفه‌های گمرکی و غیره تعریف شود، هر یک از این اصطلاحات در جای خود می‌توانند به نوعی نشانگر مفهوم مالیات بر مصرف باشند. بنابراین اگر هنگام خرید کالایی، در فاکتور عبارتی مانند "قیمت نهایی با احتساب مالیات" دیدید، بدانید که در حال پرداخت یکی از اشکال این نوع مالیات هستید.
شیوه محاسبه مالیات بر مصرف چگونه است؟
در ایران، اگرچه مالیات یکپارچه‌ای تحت عنوان «مالیات بر مصرف» تعریف نشده، اما عملاً این مالیات در قالب‌هایی مانند مالیات بر ارزش افزوده دریافت می‌شود. در روش حسابداری برای محاسبه VAT، شرکت‌ها هنگام خرید یک کالا مالیات پرداخت می‌کنند و هنگام فروش، آن را از خریدار دریافت کرده و تفاوت این دو را به دولت پرداخت می‌نمایند. روش تفریق غیرمستقیم نیز یکی از دیگر راه‌های محاسبه این نوع مالیات است.
چه کالاهایی مشمول مالیات بر مصرف هستند؟
کالاهایی که حساسیت کمتری به قیمت دارند – مانند بنزین، دخانیات یا کالاهای لوکس – معمولاً هدف مالیات بر مصرف هستند. این نوع مالیات برای اقلامی که جزو نیازهای اساسی نیستند اعمال می‌شود. در مقابل، اقلامی مانند محصولات کشاورزی فرآوری‌نشده، دارو، شیر و گوشت مشمول معافیت‌های مالیاتی هستند. البته برخی کالاها نظیر قند و شکر نیز اخیراً به فهرست اقلام مشمول مالیات اضافه شده‌اند.
مالیات بر فروش؛ زیرمجموعه‌ای از مالیات مصرفی
مالیات فروش از خریداران نهایی دریافت می‌شود و فروشندگان موظفند آن را به دولت منتقل کنند. این نوع مالیات هم نوعی مالیات غیرمستقیم است و در کشورهای مختلف نرخ آن ممکن است توسط دولت مرکزی، استانداری‌ها یا شهرداری‌ها به‌صورت مشترک تعیین شود. در برخی مناطق، نرخ مالیات فروش از چند نهاد مختلف ترکیب می‌شود.
مالیات بر دارایی چه تفاوتی با مالیات مصرفی دارد؟
مالیات دارایی برخلاف مالیات مصرف، بر اساس ارزش املاک، زمین‌ها، خودرو و سایر اموال فیزیکی مالکین وضع می‌شود. این مالیات یکی از منابع مالی اصلی برای شهرداری‌ها و مناطق محلی جهت تأمین خدمات عمومی مانند مدارس، پلیس و جاده‌هاست. معمولاً نرخ مالیات بر دارایی سالانه و بر اساس ارزش روز بازار تعیین می‌گردد.
دیگر انواع مالیات‌های غیرمستقیم
افزون بر موارد گفته‌شده، انواع دیگری از مالیات‌های غیرمستقیم نیز وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
مالیات بر ارزش افزوده: از مصرف در تمامی مراحل زنجیره تولید گرفته می‌شود.
عوارض و حقوق گمرکی: مبلغی است که از کالاهای وارداتی اخذ می‌شود و هدف از آن، حمایت از تولید داخلی و افزایش درآمد دولت است.
مالیات بر مصرف در مقایسه با مالیات بر درآمد
در حالی که مالیات بر درآمد بر اساس میزان دستمزد یا سود افراد محاسبه می‌شود، مالیات بر مصرف به همه خریداران – صرف‌نظر از سطح درآمدشان – به‌طور یکسان تحمیل می‌گردد. به همین دلیل، بسیاری معتقدند که این نوع مالیات فشار بیشتری بر اقشار کم‌درآمد وارد می‌کند. از طرف دیگر، برخی بر این باورند که مالیات گرفتن از هزینه‌ها به‌جای درآمد، نظامی عادلانه‌تر ایجاد می‌کند.
وضعیت مالیات بر مصرف و فروش در ایران
در حال حاضر در نظام مالیاتی ایران، مالیات بر فروش به‌صورت مستقل وجود ندارد و جای خود را به مالیات بر ارزش افزوده داده است. این موضوع با هدف ساده‌سازی ساختار مالیاتی و کاهش پیچیدگی پرداخت‌ها انجام شده است. به‌همین دلیل، مصرف‌کنندگان هنگام خرید تنها با مالیاتی مواجه می‌شوند که تحت عنوان VAT دریافت می‌شود.
چالش‌های مالیات بر مصرف
اجرای گسترده مالیات بر مصرف می‌تواند تبعاتی برای اقتصاد و رفاه عمومی داشته باشد، به‌ویژه برای خانواده‌های با درآمد پایین. از جمله انتقادات مطرح‌شده در خصوص این نوع مالیات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش هزینه‌ی زندگی برای اقشار آسیب‌پذیر
- لزوم تعیین نرخ‌های بالا در صورت حذف سایر مالیات‌ها
- افزایش قیمت نهایی همه کالاها
- فشار مالی مضاعف بر بازنشستگان و افراد کم‌درآمد
در نهایت، اگرچه مالیات بر مصرف می‌تواند به عنوان راهکاری برای افزایش درآمد دولت و ایجاد نظم مالیاتی استفاده شود، اما طراحی دقیق، رعایت معافیت‌ها و اعمال تدریجی آن نقش مهمی در جلوگیری از آسیب به معیشت اقشار مختلف جامعه خواهد داشت.